Thursday, July 6, 2017

LaTeX Devanagari- IV: The final solution

Hi all! I am back after a long time with a new post! And we have a great announcement for the followers of this series of articles; we are announcing our book the describes how to use LaTeX for writing Indian languages; see the first section below.

This post,  as per my opinion, discusses the best way of using (Xe)LaTeX for writing Indian Languages. I think that his is going to be the final article in `LaTeX Devanagari' series. Any further articles on this topic would be discussing issues in Polyglossia and not how to write Indian scripts in LaTeX. 
Before I proceed, let me praise the package: this is a wonderful method! Recall  that, our quest started with writing "Devanagari" in LaTeX, and as I mentioned earlier, Polyglossia allows to write "Languages", that is, it knows the hyphenation patterns, names of various titles in the chosen language, and so on. Unlike Babel, Polyglossia offers typesetting for many Indian languages such as Sanskrit, Tamil, Marathi, Telugu, Bengali, Malayalam and, of course, Hindi. 
 The best part of using this methods is that the input is written in the standard script of the chosen language itself, a transliteration is not required. Thus, to write Sanskrit, Marathi or Hindi, the input is given in Devanagari. To write Tamil, the input is written in Tamil.
Furthermore, the writer may choose any "Unicode" font on her machine (see our article for the discussion of fonts; click here).

I owe Mr. Sushant Devalekar (श्री. सुशान्त देवळेकर) special thanks for fruitful discussions and bringing many issues to my notice.

Do see the links given at the end of the post.

Previous articles- 1, 2, 3

  The announcement

Firstly, this is an announcement that I have written a guide for using package Polyglossia for Indian languages; the guide is published on "Comprehensive TeX Arxives Network" --- the maintainers of LaTeX packages; the guide is typeset using Polyglossia; the guide is copyrighted under "LaTeX Project Public License 1.3 and onwards" and available free for academic purposes; you may download it from CTAN : click here; and the guide is written in Marathi! Thus, I think that this is the first LaTeX book(let) written in an India language.

We are not going discuss any syntax in this article but some theoretical aspects of editing programmes, especially (Xe)LaTeX. Since the book describes how to use polyglossia, there is no need to repeat it here. Curious readers may simply download the book and start getting your hands on Polyglossia! Click here or here to get the book.  The minimal preamble for Indian language is discussed on pages 7---9 of the book.

If you are going to use "MARATHI" in your document DO LOOK at "महत्वाचे" on PAGE 8 in the booklet before running your document. Otherwise, you may encounter an error "Kernel choince unknown" or some fontspec error.

Polyglossia

Package Babel is a multilingual support for (plain) TeX and LaTeX. When Babel is used, once you choose a language to use in you document, Babel typesets the (La)TeX document according to the culturally determined typographical rules and hyphenation styles of the language. Babel offers support for a number of languages including Hindi and Bengali (Bengali for Bangladesh). Babel uses "velthuis" or "devnag" package--- "velthuis" is the package described in our first article to process Hindi tex documents. However, Babel does not support other regional Indian languages, not even Sanskrit.

We never described XeLaTeX in detail earlier. Let me add few a lines of explanation. XeTeX is a typesetting engine based on a merger of TeX, Unicode and modern font technologies. XeTeX aimed to manipulate and produce beautiful fonts using TeX. The LaTeX counterpart of XeTeX is called XeLaTeX. Xe(La)TeX was initially developed for Mac OS X. But it is now available for all major systems.

 Similarly, LuTeX is a typesetting engine that uses a light weight scripting engine called Lua. LuaLaTeX is its LaTeX counterpart. Now it is easy to explain what Polyglossia is!

Polyglossia is a complete Babel replacement in LuaLaTeX and Xe(La)TeX.

Thus, in LuaLaTeX and XeLaTeX, Polyglossia offers traditional typesetting and hyphenations for many languages. Due to XeLaTeX's capability of working with fonts, Polyglossia offers a wide spectrum of languages to work with. It offers support for many major Indian languages some of which are Sanskrit, Hindi, Marathi, Tamil, Telugu, Malayalam, Bengali, Kannada and Urdu.

Offers supports..? What does that mean?

LaTeX does not only produce a dvi or PDF output--- it also typesets. What does "typesetting" mean? Every language has a certain convention about how it is written.

For example, given a ruled paper, for English or French language, the alphabets are written as if they are standing on the lines, whereas, for Sanskrit or Marathi, the alphabets are written as if they are hanging on the lines. Furthermore, the gap between a fullstop and the following letter is more than that between a comma and the following letter in English. Whereas, in French, both the gaps are constant. Most of the languages read from left to right and Arabic reads from right to left. Or, sometimes Chinese is written in vertical columns starting from right top of the rightmost column, going down the column, then to the top of the second right column, and so on. It finishes at the bottom of the leftmost column.

Speaking about Marathi, and even Sanskrit, now-a-days we write one bar on each word, for example, एका आणि एकाच शब्दावर एक सबंध रेषा. But in many old text, such as the one below, many different words are put on the same line. Thus, the typesetting of these texts is different than typesetting the present one.
The same line runs on the head of all words

Languages also have their own rules for hyphenations. All these together constitute typesetting. I think that the word typesetting has its origin in the classical way of printing where one has to arrange types on blocks; then apply ink on them and finally press the block on paper to get a print (see this article- click here). Typesetting, roughly, means arranging various characters according the the standards for writing the language--- this includes hyphenation and managing distances between various characters.

Thus, writing "Devanagari" in LaTeX is a very crude phrase. Writing Marathi, Sanskrit, Malayalam in LaTeX is pays more respect to the abilities of LaTeX!  This raises the need of Babel and Polyglossia. In the techniques discussed in previous articles, the typesetting rules are borrowed from Hindi. The first technical benefit of Polyglossia is that it offers the native typesetting for other languages which use Devanagari script! Indeed, the typesetting is limited by the availability of these rules in the digital form. What I mean by this is that if some rule regarding typesetting Sanskrit is not available in digital form, then polyglossia cannot avail it. For example, hyphenation for Marathi is not available in digital format†. Therefore, you can see that polyglossia is unable to hyphenate Marathi text properly.

Benefits of Polyglossia

Apart from this technical benefit, let's talk about the main requirement of you all which has driven you to this article, namely, producing Devanagari output in LaTeX. If you compare the output in the last two methods (Articles 1--3) with the one produced by Polyglossia then you shall see that Polyglossia offers a smoother, sharper and more beautiful output. Indeed, the output depends on the font. Selecting a font in LaTeX (Article 1) is a hards task. But Polyglossia allows you the write to choose "any Unicode" font available on your system very easily!

The best part of using Polyglossia is that it allows you write the main input contents in the same script as the selected language! Other two previous method need do not allow to do this, There you have to transliterate the text.  I think that for a present day user transliteration is annoying for three reasons. The first is that the Velthuis map is very natural, but it differs at some point from the famous Google transliteration which is used everywhere (though Google transliteration is not a scientific one). Thus, when I write an article using package velthuis, my collaborators had to first learn the transliteration and then write the files! Secondly, it is hard to locate the mistakes of long and short vowels a, i and u  (ि and  ी , ु and   ू) and few other consonants. It is often that you see too many mistakes after compiling the file! Furthermore, if one of your collaborator chooses to write "kA" for "का" and the other chooses to write "kaa" for "का", then reading the document and locating the mistakes for a few page long document becomes extremely clumsy job!

The final and the most important reason is that transliteration is not really the way to write a language!! (It is NOT a way when it is the horrible day-to-day transliteration used in Google input methods which is not scientific, and I would say, is killing Indian languages!)

Polyglossia overcomes these issues by allowing to write the script of the language directly in the input.

We strongly recommend to use InScript keyboard to type Indic scripts (click here); it is available in all good operating systems, may be in different names.
We strongly advice not to use Google transliterate to type Indic scripts.

As seen in the first article, creating output from a .dn file is not a straightforward task. But Polyglossia, like the XeLaTeX technique (Article II) allows a direct compilation. One writes the document and then selects the "XeLaTeX" engine in editor and simply processes the document to get the output!

XeLaTeX technique in Article 2 has issues with the math mode. However, writing math in roman in math mode works perfectly fine in Polyglossia! Polyglossia switches to English inside math mode. If the author wants, then this switching-to-English-in-Math-mode can be overcome. My book does not discuss math, since "LaTeX and Math" is a topic for a book in its own right. However, I have tried using many complicated involved math packages along with polyglossia, and they work well.

Now I would like to announce that I am closing the issue of writing "Devanagari" in LaTeX. Further articles, if any, shall be discussing finer stuff related to Polyglossia.

Link to Polyglossia download is given bellow; furthermore, I am taking the freedom to publicise efforts of Mr. Sushant Deolekar for improving Marathi on computers by adding links to may of his works bellow. I request you to use the nice fonts he has collected, visit and spread his channel for Unicode in Marathi, and even other efforts.

Footnote

†While searching for hyphenations for Marathi, I came across claims such as they are available, but I could not find who has done this is work, where is this work or an editor that uses these rules. A claim regarding Hindi was that Libre Office implemented hyphenation for Hindi, but, again,  I could not verify it! Now I am curious if hyphenation rules were made for Marathi and is there a documentation that explains them. Experts can put light on this; their comments shall save my time.

Links

  1. Sushant Deolekar's
  2. Polyglossia on CTAN- click here.
  3. Polyglossia manual- click here.
  4.  My book on CTAN "A practical guide to and Polyglossia for Marathi and other Indian languages"- click here or  here.
  5. Report an issue/ bug related to Polyglossia on GitHub- click here.
  6. The issue about Marathi translation on GitHub- click here.
 
                                                           ∆  ∆  ∆


Wednesday, August 10, 2016

टंकता, टंकता... देवनागरी टंक (Devanagari fonts)

हा लेख दिनांक २४/०५/२०१७ ला पुन्हा सुधारला आहे.
 
प्रस्तुत लेखामध्ये टंक आणि मराठी टंक यावर चर्चा केलेली आहे.
टंकाच्या पारंपरिक आणि आधुनिक, मात्र तांत्रिक, व्याख्या आपण पाहणार आहोत. अक्षरे काढण्याची शैली म्हणजे टंक, अशी एक सर्वसाधारण कल्पना असते; जी जवळपास बरोबर आहे.
राजमुद्रेवरचा ऐतिहासिक टंक, धार्मिक पुस्तकांमधील मोठा ठसठशीत बोरूने लिहिल्यासारखा दिसणारा टंक, नवनीतच्या पुस्तकातील नेटका सुस्पष्ट टंक, वर्तमानपात्रांचे टंक असे विविध टंक आपण नित्याने पाहत असतो.
मुद्रणाच्या तंत्रज्ञानामुळे माहिती व ज्ञानाचा प्रसार करणे सोपे झाले. कागदांंवर छापलेल्या स्वरूपात माहिती व ज्ञान सहजगत्या आणि स्वस्तात लोकांपर्यंत पोचवणे शक्य झाले.
वाचकांसाठी सुंदर आणि सुलभ दिसणारे लिखाण टंक टंक-निर्माते बनवू लागले.
वाचनास एक सुखद अनुभव बनवणार्या या टंक बनवण्याच्या शास्त्राची नाममात्र ओळख आपण करून घेऊ.
आजच्या माहिती आणि तंत्रज्ञानाच्या युगात या टंक बनवणार्यांना टंक बनवताना काय विचार करावा लागतो, हे टंक आपण वाचकांनी कसे वापरावेत आणि मराठीसाठी कोणते सुंदर टंक उपलब्ध आहेत हे यासुद्धा आपण पाहू.
लेखाच्या शेवटी भरपूर संकेतस्थळे दिली आहेत: त्यावरील लेख जरूर वाचा; तिथे िलेले आणि तुम्हाला आवडलेले टंक तुमच्या संगणकात प्रस्थापित करा; आणि खाली उल्लेख केलेल्या चित्रफितींचा आस्वादही नक्की घ्या!
या लेखात काही मिरच्या नाहीत. निवांत वाचा!

मुद्रणाचा इतिहास आणि टंकशास्त्राचा उगम

अक्षर सुंदर असावे म्हणून शाळेमध्ये कित्ता गिरवणारी १९५० च्या आसपासची पिढी झाली, पाटीवर काढलेली अक्षरे गिरवणारी पिढी झाली, मग मोजक्या रेषा आखलेल्या वहीत अक्षरे लिहिण्याचा सराव करणारी पिढी आली, आणि १९९०च्या आसपास प्लास्टिकच्या कोरीव पाटीवर अक्षरे गिरवणारे विद्यार्थी होते. हस्ताक्षर सुंदर करणे, हाच एकमेव हेतू या सार्यांच्या कष्टांमागे होता. आणि हस्ताक्षर सुंदर का असावे बरे? तर लिखाण दिसायला सुंदर आणि वाचायला सुलभ असावे, याकरीता!

याही पूर्वी, जेव्हा हाताने पुस्कके लिहली जायची, तेव्हा तर या सुंदर हस्ताक्षर नामक गुणाची खुपच चलती होती. शिवाजी महाराजांचे चिटणीस बाळाजी आवजी चित्रे हे त्यांच्या सुंदर हस्ताक्षरासाठी प्रसिद्ध होते. दासबोधाचा दशक १९ मधील पहीला समास, "लेखनक्रियानिरुपण", लेखन कसे करावे यासाठी वाहीला आहे. बोरुचा टाक किती तासावा; समास किती सोडावेत; अक्षर सुंदर असावे म्हणजे कसे असावे--- काना, मात्रा, वेलांट्या, कशा असाव्यात; इथपासुन ते पुस्तके कशी जपावीत हे समर्थ रामदासांनी तपशीलवार लिहीले आहे (खाली दुवा क्र ० पहा). आपल्या मराठी भाषेपुरता बोलायचं झाला तर असा हा हस्ताक्षर, नि पर्यायाने, 'टंक' महीमा!
 
प्रत्येक व्यक्तीचे हस्ताक्षर विशिष्ट असते. प्रत्येक व्यक्तीची प्रत्येक अक्षर काढण्याची विशिष्ट शैली असते, हे तर सर्वज्ञातच आहे. एकाच उत्तरपत्रिकेत दोन वेगवेगळी हस्ताक्षरे दिसली की विद्यार्थांनी `कॉपी' केली आहे, हे लागलीच शिक्षक ओळखतात; हा तर शाळकरी वयातील महत्वाचा अनुभव! अक्षरे काढण्याची विशिष्ट शैली म्हणजे ढोबळमानाने टंक. टंक म्हणजेच font बनवणे की कला आहे आणि त्याला भरपूर अभ्यास लागतो. टंक बनवण्यात खास ते काय, असा प्रश्न जर तुम्हाला पडला असेल, तर थोडक्यात उत्तर देण्याचा प्रयत्न या लेखात केलेला आहे.

मुद्रणाचे तंत्र निर्माण झाल्यासापासून छापील लिखाणसुद्धा दिसायला सुंदर आणि वाचनास सुलभ असावे म्हणून विविध टंक शोधले गेले. पुढे जसाजश्या वाचकांच्या मागण्या नि गरजा वाढल्या, तसतसे टंक निर्मात्यांना अभ्यास वाढवावा लागला नि हळूहळू टंक बनवणे हे एक शास्त्र बनले. टंक या संकल्पनेचा उगम मोठा रंजक आहे. तो पहायचा असेल तर आपल्याला मुद्रणतंत्रज्ञानाचा इतिहास जाणून घ्यावा लागेल.

आपण सर्वप्रथम मुद्रणाची non-Electronics प्रक्रीया काय आहे हे पाहू: मुद्रण प्रक्रीया एका वेगळ्या स्वरुपात फार प्राचीन काळापासून अस्तीत्वात आहे. ते स्वरुप म्हणजे `शिक्का' मारणे. एखाद्या लिखाणाचा अधिकृतपणा सिद्ध करण्यासाठी राजाने अथवा व्यापार्याने आपली मुद्रा अंकीत करणे, ही पद्धत प्राचीन आहे. आशा मुद्रा सर्वच संस्कृतींत सापडतात. मुद्रा अंकीत करणे म्हणजेच शिक्का उठवणे, ही अतीशय प्राथमिक अवस्थातील मुद्रण म्हणावयास हरकत नाही. मात्र या मुद्रणाचा हेतू एखादे लिखाण वा चित्र कागद, कापड वा इतर एखाद्या साधनावर उमटवून अधिकाधिक लोकांपर्यंत पोचवणे, हा नव्हता. असा हेतू असणारी पहिली मुद्रणाची  सुविधा साधारणतः इस २००च्या आसपास चीनमध्ये अस्तित्वात होती याचे पुरावे सापडतात. लाकडावर आकृत्या कोरून, शाई लावून हे रंगीत लाकूड कापडावर दाबायचे जेणे करुन आकृत्या कापडावर उमटतील, असे या मुद्रणाचे स्वरुप होते. ही नक्षी छापलेली कापडे विकावयास ठेवत.

१४४०च्या आसपास योहान गुटेनबेर्गने जर्मनीत पहीले मुद्रणयंत्र तयार करून क्रांती घडवली. शिक्के मारायचीच कल्पना त्याने यंत्राच्या स्वरुपात आणली होती. त्याचे यंत्र हे जणू एक प्रचंड मोठे शिक्के मारायचे यंत्र होते. हे यंत्र कसे काम करत असे? एका अक्षरासाठी एक ठसा, ज्याला तांत्रिक भाषेक खिळा म्हणतात, तो बनवायचा. म्हणजे काय तर D  हे अक्षर लिहिण्यासाठी एका छोट्या चौकोनी सपाट ठोकळ्यावर ᗡ कोरायचा. तो कोरताना पार्श्वभाग काढून टाकायचा आणि अक्षराची उंची जास्त ठेवायची---ऑफीसातले रबरी ठसे असतात तसे. मग हा खिळा शाईत बुडवाला आणि कागदावर दाबला की D छापला जाईल. Firefox fired the fire  हे वाक्य छापायचे असल्यास वाक्यातील प्रत्येक शब्दासाठीचे खिळे एका पट्टीवर नीट घट्ट लावून मग त्या खिळ्यांवर शाई लावायची आणि कागदावर हे खिळे दाबायचे. मग वरील वाक्य कागदावर छापले जायचे. एक पान छापण्यासाठी एकएका ओळींचे साचे एकाखालोखाल एक असे जोडले जात आणि ते वापरून पाने मुद्रीक केली जात. Firefox fired the fire हे वाक्य छापायला F, o, x, d,t,h या अक्षरांचा प्रत्येकी एक खिळा, e चे दोन खिळे आणि i, r, e, f चे प्रत्येकी तीन खिळे लागत.

 गुटेनबेर्गच्याच तत्वावर पुढील मुद्रणयंत्रे बनवली गेली. उदाहरणार्थ, आपल्याकडील प्रसिद्ध "शिळाप्रेस", ज्यांनी राजा रविवर्माची देवतांची चित्रे घरोघरी पोचवली, ती याच तत्वावर आधारीत होती. मात्र शिळाप्रेस आणि गुटेनबेर्गची खिळाप्रेस यांचे engineering पूर्णतः वेगळे असून, संशोधक यांना दोन वेगवेगळे प्रकार मानतात. फक्त पुढील काळात यंत्रे हाताने फिरवण्या ऐवजी इंजिनाने फिरवली जात आणि गुटेनबेर्गच्या काळात जे खिळे लाकूड कोरून बनवत, ते धातूंचे बनवले जात. या प्रक्रियेमध्ये typeface आणि font हे दोन महत्वाचे घटक होते. typeface म्हणजे खिळा. typeface साठी खिळा हा शब्द मुद्रणक्षेत्रामधे रोज वावरणारे लोक वापरीत; खिळ्यास शास्त्रिय भाषेत `टंक' म्हटले जाते.

या काळात मुद्रण किती त्रासदायक असेल याचा विचार करा! मुद्रणापूर्वी खिळे एकमेकांना जोडून सबंध पान  लिहून काढणे याला मराठीत "खिळे जोडले" असे म्हणत. हे खिळे बनवणे कष्टाचे तसेच कलात्मक काम होते. मुद्रीत अक्षरांची शैली शोधणे हे कलात्मकतेचे काम होते, तर धातूचे खिळे निर्माण करण्यास कारखान्यातील कसब आणि कष्ट लागत. बर्याचदा ही दोन्ही कामे करण्याची टंक निर्माताच करीत असे. आज Electronics नि संगणक क्षेत्रातही टंक निर्माते हेच करतात, फक्त खिळे बनवण्याऐवजी ते आज्ञावली (program) लिहीतात. पहीले मुद्रीत मराठी पंचाग गणपत कृष्णाजी पाटील यांनी छापले; त्यांना मराठीमधील आद्य मुद्रणकार मानले जाते. तर आद्य मराठी टंकशास्त्राज्ञ जावजी दादाजी चौधरी (टिचकी मारा) यांना मानले जाते. मराठीमधील "निर्णयसागर" पंचागाबद्दल तुम्ही ऐकले आहे का? जावजी दादाजी चौधरी यांनी १८६९ मुद्रणालय (छापखाना) स्थापन केला, तो आजतागायत सुरू आहे. जावजी दादाजी अतिशय उत्तम टंक बनबत. त्यांनी अत्यंत अभ्यासपूर्वक आणि कुशलतेने बनवलेले मराठी आणि संस्कृत देवनागरीचे टंक केवळ भारतभरच नाही तर जगभर गाजले. कागदावर छापलेल्या पंचांगास निर्णयसागरने मुद्रीत पंचांग आणि देवनागरी ग्रंथ घरोघरी पोचवले. जावजी दादाजींचे टंक आणि मुद्रण सामान्य वाचक ते टंक संशोधकांच्याही आवडीस उतरले. तजावजी दादाजींनी आपल्या अभ्यासाने आधुनिक देवनागरी टंकशास्त्राचा पाय रोवला; या संदर्भातील एक पुस्तक खाली ९व्या दुव्यात दिले आहे.

आज आपण कोणते टंक, म्हणजेच अक्षरांच्या शैली, पाहत असतो? धार्मिक पुस्तकांती जाड ठशांची शैली नि सध्याच्या बर्याचशा online वर्तमानपत्रांत वापरली जाणारी 'मंगल' टंकाची शैली, किंवा रोमन लिपीतील Times New Roman आणि Comic Sans या दोन वेगवेगळ्या शैली आहेत. या प्रत्येक शैलीमध्ये अक्षरे तीन ठशांमध्ये लिहितात- normal, bold आणि italic. शिवाय अक्षरांचा आकार, जो Pt--- point या एककामधे मोजतात, तोसुद्धा बदलतो. सर्वसाधारणपणे १४ pt आकाराची अक्षरे A4 आकाराच्या कागदावर लिहिली जातात.

टंक, font, म्हणजे एकाच विशिष्ट शैलीमध्ये, ठशामध्ये आणि आकारामध्ये लिहिलेल्या वर्णअक्षरांचा संच होय. 
आपण टंकशास्त्र हा शब्द typography या अर्थाने वापरणार आहोत. याच अर्थाने `अक्षरमुद्राविद्या' असाही शब्द साहीत्यामधे वापरलेला दिसून येतो.

आधुनिक टंकशास्त्र

 ह्या झाल्या पारंपरिक मुद्रणातील font नि typeface च्या संकल्पना. आज मुद्रण या संकल्पनेमध्ये आमूलाग्र बदल झाला आहे. पहिले चिनी मुद्रण कापडावरील नक्षीसाठी केले होते, गुटेनबेर्गने कागदावर छपाई  केली आणि आज इलेक्ट्रॉनिक्स पाटलांवर अक्षरे उमटवली जातात; हे पूर्णतः इलेक्ट्रॉनिक्स मुद्रण आहे. यंत्रांवरील मजकूर "प्रिंटर" वापरून कागदावर छापणे ह्या प्रकारात कागद ही यांत्रिक नसलेली बाब असल्याने ते मुद्रण अगदी पूर्णतः इलेक्ट्रॉनिक्स म्हणता येणार नाही. आपण केवळ इलेक्ट्रॉनिक्स, म्हणजेच यांत्रिक पटलांवरील, मुद्रणावर या लेखात लक्ष केंद्रित करणार आहोत. font म्हणजेच टंक नि typeface या संकल्पना या मुद्रणामध्ये जवळपास समानार्थी म्हणून वापरल्या जातात. कारण सॉफ्टवेअर म्हणून टंक म्हणजे वर्णाक्षरांची विशिष्ट शैली, त्या शैलीतील सर्व ठसे आणि सर्व आकार असलेले एक अख्खे package असते. त्यामुळे टंक नि typeface नि या संकल्पना सामान मानून हा लेख वाचला तरी काही हरकत काही नाही. मात्र या विषयातील जाणकार म्हणून काम करायचे असेल, तर मात्र हा फरक महत्वाचा आहे.
अक्षरे लिहिण्याची शैली बनवणे ही आजमितीस एक "तांत्रिक" कला आहे. कारण, एखाद्या fashion designer प्रमाणे या तंज्ञांना आधी अक्षराची style कलात्मकतेने शोधावी लागते.  अक्षराची ही नबी style वाचकांच्या गरजा भागवणारी असेल हे पहावे लागते. त्यासाठी त्या भाषेचा नि इतर टंकांचा अभ्यास करावा लागतो. हा झाला कलेचा भाग. मग संगणकात तशी आज्ञावली (program) बनवणे हा झाला तांत्रिक भाग.

टंक बनवताना ठोबळमानाने काय बाबींचा विचार होतो? लेखारंभी लिहील्याप्रमाणे सर्वच संस्कृतींमध्ये सुंदर हस्ताक्षराला अनन्य साधारण महत्व आहे. यांत्रिक काळामध्ये सुद्धा टंक बनवताना अक्षरे प्रमाणबद्ध असावीत, नीटस असावीत हा विचार करावाच लागतो. याशिवाय एक मुलभुत बाब पुढीलप्रमाणे: अक्षरांच्या पारंपरिक पद्धतीमध्ये कमी अधिक जाडीची अक्षरे काढण्याचा प्रघात सर्वच संस्कृतींमध्ये दिसतो. प्रारंभीच्या काळात टाक वा पक्ष्यांची पिसे आणि नंतरच्या काळात निब (nib) ने लिहिताना अक्षराची जाडी बदलत असे. ही पारंपारिक शैली टिकवण्याची प्रथा म्हणून यंत्रांवरही असे कमी अधिक जाडी असणारे fonts वापरले जातात. उदाहरणार्थ, Times New Roman वा Baskerville हे सुप्रसिद्ध जाडी बदलणारे fonts आहेत.
चित्र क्र. १. काही टंक

कागदावरील लिखाण वाचणे आणि यांत्रिक पटलांवरील लिखाण वाचणे यात फरक आहेत, आणि त्यामुळेच या दोन्ही प्रकारच्या वाचनात टंकही  बदलावे लागतात. कागद आणि यांत्रिक पटल यांतील महत्वाचा फरक असा की कागदावर  सूर्यप्रकाश पडून परीवर्तीत होतो नि लिखाण दिसते, तर यांत्रिक पटल स्वयंप्रकाशी असतात--- त्यांच्यातील छोट्या छोट्या चौरस भागांंना, ज्यांना pixels म्हणतात, त्यांंना कमी अधिक प्रकाशित करुन या पटलांवर अक्षरे (व प्रतिमा) निर्माण केल्या जातात. आताशा Kindle ने (टिचकी मारा)  कागदांसारखे पटल निर्माण केले आहे, मात्र  त्याचा वापर eBook Reader  सोडून इतरत्र होत नाही. यांत्रिक पटले स्वयंप्रकाशी असल्यानेच  त्याच्यासाठीच्या टंकामध्ये बदल करावा लागतो. कारण एका  मर्यादेपलीकडे या पटलांचा प्रकाश कमी होत नाही, त्यामुळे काही पारंपारीक कागदावरील लिखाणासाठी बनवलेले टंक या पटलांवर वाचताना त्रास होतो. जर टंक मध्ये अक्षरांची जाडी बदलत असेल आणि काही ठिकाणी जाडी खूप कमी झाली तर हा कमी जाडीचा भाग पटलाच्या प्रकाशात धूसर होतो आणि वाचायला जड पडते. तुमच्याकडील एखादी कमी-जास्त जाडी होणार फॉन्ट असलेला PDF दस्तऐवज Adobe Acrobat Reader मध्ये उघडा आणि "Night Mode" मध्ये पहा म्हणजे प्रकाशाची ही करामत  दिसेल. अशावेळी जाडी ना बदलणारा टंक सुस्पष्ट दिसतो. यामुळेच बर्याच मराठी वृत्तपत्रांनी त्याच्या e-वर्तमानपत्रांकरीता पारंपरिक जाडी बदलणारे टंक सोडून एकाच जाडीचा ठसठशीत टंक वापरायला सुरुवात केली आहे.

पारंपरीक जाडी बदलत जाणारे टंक नक्कीच सुंदर दिसतात. त्यामुळे टंक बनवणारे जाडी बदलताना अशा प्रकारे बदलण्याचा प्रयत्न करतात की जेणेकरून पटलाचा प्रकाश कमी जाडीचा भाग धूसर करणार नाही. मराठीसाठीचा "यशोमुद्रा" हा टंक  अशाच पद्धतीचा आहे.

चित्र क्र. २. Serif आणि Sans Serif
टंकांचे एक महत्वाचे वर्गीकरण आहे ते म्हणजे Serif आणि Sans Serif. डच भाषेत shreef म्हणजे "रेषा" आणि फ्रेंच मध्ये Sans (उच्चार- सान्) म्हणजे "शिवाय"--- Sans Serif म्हणजे रेषा नसलेले. त्याउलट Serif म्हणजे रेषा असलेले. कुठल्या रेषा? फॉन्ट्स मध्ये एखाद्या अक्षराच्या टोकांना छोट्या रेषा  दिसतात, चित्र क्र. २ पहा, त्या रेषा.

Comic Sans मधील प्रत्येक अक्षराचे प्रत्येक  गुळगुळीत असते, त्यामुळे तो Sans Serif आहे. Power Point बनवताना बऱ्याचदा लोक Serif टंक वापरतात . लक्षात घ्या की Power Point मध्ये मूळ लिखाण प्रकाशझोताच्या स्वरूपात पांढऱ्या पडद्यावर पडून, तिथून  होऊन वाचकांना दिसते. यात बराच प्रकाश वायाजातो नि अक्षरे बरीच अंधुक होतात. जर Serif टंक वापरला असेल, तर अक्षरांच्या टोकाच्या रेषा अतिशय पातळ असल्याने पुरेसा प्रकाश परावर्तित करू शकत नाहीत; त्या धूसर होतात. आणि प्रत्येक अक्षराच्या सर्वच टोकांना असा धूसरपणा आल्याने एकूणच लिखाणाचा ठसठशीतपणा जातो. उलटपक्षी, जर Sans Serif टंक वापरला तर अक्षरांच्या टोकावरील रेषा नसल्याने आणि ठसठशीत अक्षरे असल्याने अक्षरावरून परावर्तित होणारा प्रकाश वाया जात नाही; अक्षरे उठून दिसतात. Power Point सारख्या प्रकारांत Serif ऐवजी Sans Serif वापरावा. 

आजकाल यांत्रिक पटलांचे "resolution" ही दिवसेंदिवस उत्तम होत असल्याने टंक सुंदर आणि सुस्पष्ट दिसण्यासाठी काळजी घेतली जाते.

फॉन्ट बनवताना महत्वाचा विचारात घेतला मुद्दा  म्हणजे ज्या कामासाठी लिहायचे आहे, त्या करता अक्षरांची शैली उपयुक्त आहे का? कोणत्या कामासाठी टंक वापरायचा आहे हे महत्वाचे असते. उदाहरणार्थ, नोकरीसाठी अर्ज करताना लिहिलेल्या पत्रामध्ये शिवकालीन शैली वापरली तर विचित्र वाटेल, नि एखाद्या पारंपरिक कार्यक्रमाच्या निमंत्रण पत्रिकेमध्ये Comic Sans शैली वापराणे म्हणजे कार्यक्रमाचा रंग घालवल्यासारखे होईल. वाचन करताना लिखीत मजकुर वाचकासोबक बोलत अमतो. लिखाणातील टंकशैली वाचकाभोवती वातावरण निर्माण करत असते. त्यामुळे लेखनातील मजकुरास पूरक असा टंक वापराने फार गरजेचे असते. प्रेमपत्र लिहिताना "Accanthis" सारखा फॉन्ट वापरला तर ते सुंदरच नाही तर भारदस्त वाटेल, पण त्याच ठिकाणी वर्तमान पत्राचा टंक  वापरला तर पत्रातील मजकूर special न वाटता, काहीसा रोज सहजासहजी प्रत्ययाला येणारा पण परका वाटेल, आणि भावनांना बातमीचे स्वरूप येईल!

प्रत्येक टंक बनवताना तो कुठे वापरायचा आणि त्यातून काय भाव व्यक्त होतील याचा अभ्यास केला जातो. राजेशाही थाटाचा पण सुंदर नि सुबोध असा Accanthis, टाईपरायटर ची आठवण करून देणारा Courier,, अल्लड वाटणारा Comic Sans, पारंपरिक कचेऱ्यांतील Times New Roman, Times New Romanचाच थाट असणारा मात्र तोऱ्यात वावरणारा Baskarville आणि तांत्रिक दृष्ट्या उत्तम डोळ्यांवर कमीत कमी ताण देणारा तरीही रुक्ष नसलेला Ubuntu असे प्रत्येक टांकाचे स्वतःचे भाव नि हेतू आहेत.

वरील तांत्रिक मुद्द्यांशिवाय अजुन एक महत्वाचा मुद्दा म्हणजे अक्षर, म्हणजेच पर्यायाने टंक, सुंदर नि नीटम दिसणे हा आहे. दोन अक्षरांतील सापेक्ष उंची आणि रुंदी छान दिसेल अशी हवी. एका अक्षराच्या मानाने दुसरे फारच खुजे वर रुंद वाटतं कामा नये. अक्षरे फार वाकडी तिकडी दिसू नयेत. असेही मुद्दे टंक बनवताना विचारात घ्यावे लागतात.

तांत्रिक दृष्ट्या सध्या टंकांचे दोन प्रमुख प्रकार आहेत TTF-- True Type Font आणि OTF-- Open Type Font. TTF हा प्रकार Apple आणि Microsoft ने एकत्रितपणे आपल्या प्रणालींकरिता १९८० च्या सुमारास निर्माण केला. तर Adobe Systems आणि Microsoft ने १९९६ दरम्यान OTF ची निर्मिती केली. या दोन्ही प्रकारचे टंक Windows, Mac आणि Linux या सर्व संगणक प्रणालींवर install म्हणजेच प्रस्थापित करणे आताशा टिचकीचे काम झाले आहे. सहसा प्रस्थापित करायच्या टंकाच्या .TTF वा .OTF असा शेवट असणाऱ्या फाईल मिळवायच्या आणि त्यावर दोन टिचक्या देऊन "Install this font" अशा अर्थाचे जे काही असेल त्यावर शेवटची टिचकी मारायची, की झाला तो टंक प्रस्थापित! जर जुन्या संगणक प्रणाली असतील, तर  काय करायचे हे Google काकांना विचारा. अशा वेळी या .TTF वा .OTF फाईलस् एका विशिष्ट फोल्डरमध्ये ठेवायच्या असतात.

यांत्रीक पटलांवर टंक बनवताना उद्भवणारा अजून एक कळकळीचा तांत्रिक मुद्दा म्हणजे त्यांचे encoding--- संकेतप्रणाली.  जगभरातील संगणकांना; आज्ञावली वाचून काम करणारे कोणताही यंत्र मग तो तुमचा smartphone असो वा laptop; अक्षरे, अंक नि मुलभूत चिह्ने वाचता यावीत म्हणून प्रत्येक अक्षर, अंक व मुलभूत चिह्न संगणकास कळेल अशा स्वरुपात encode करावे लागते, या प्रक्रियेस encoding म्हणतात. Digital electronics, programming असे विषय शिकताना Morse code, ASCII अशा विविध संकेतप्रणाली तुम्ही पाहिल्या असतील. एक उत्तम संकेतप्रणाली सर्वांनी स्विकारून तिला सर्वमान्य वैश्विक संकेतप्रणाली (Universal encoding system) करायचा प्रयत्न तंत्रज्ञ करत असतात.

जर अशी सर्वमान्य संकेतप्रणाली नसेल तर काय होते? एका संगणकावर (देवनागरीत) लिहिलेला Word दस्तऐवज दुसऱ्या संगणकावर वाचता येत नाही, काही देवनागरी संकेतस्थळे एखाद्या संगणकावर दिसत नाहीत असं कधी तुमच्या सोबत झालंय? याचे कारण त्या Word दस्तऐवजात वापरलेली संकेतप्रणाली वा संकेतस्थळाने वापरलेली संकेतप्रणाली दुसर्या संगणकावर प्रस्थापित नसते! असे घोळ होऊ नयेत म्हणून सर्वमान्य संकेतप्रणालीचा अट्टहास धरला जातो. सध्या Unicode संकेतप्रणालीस हा दर्जा देण्याचा प्रयत्न सुरू आहे; त्यामुळे Unicode आधारीत टंकच वापरावेत, हे योग्य! सर्व यंत्रांवर केवळ युनिकोड टंक वाचण्याची सोय झाली की कमीत कमी कष्टांत हवा तो टंक प्रस्थापित करुन वापरता येतील. सर्व महत्त्वाचे टंक सध्या युनिकोडमध्ये उपलब्ध आहेत.

आज देवनागरीसाठी बरेच टंक उपलब्ध आहेत. मात्र उत्तम टंक कमीच आहेत, असे मला वाटते. प्रा. रघुनाथ कृष्ण जोशी यांनी बनवलेला 'मंगल' हा मोठ्या प्रमाणात मराठी व हिंदीमध्ये वापरला जाणारा टंक आहे. हा टंक Sans Serif असून सामान जाडीचा आहे. मात्र तो कितपत सुंदर आहे, हा निदान मला तरी चर्चेचा विषय वाटतो. हिंदीसाठी 'Kruti Dev' ही प्रसिद्ध आहे. संस्कृतसाठी 'Sanskrit 2003' हा चांगला टंक आहे; Sanskrit 2003 मधील अक्षरे टोकदार बोरू व उत्तम पातळ शाई वापरुन काढल्यासारखी असून, ती सलग काढली नाहीत. त्यामुळे बोरूने लिहिताना शाई संपल्यामुळे जो तुटकपणा येतो, तो परिणाम साधला आहे. मात्र असा तुटकपणा असूनही हा टंक ठसठशीत आहे. हा टंक download करण्यासाठी खाली दुवा दिला आहे.

मराठीसाठी राज्य मराठी विकास संस्थेने सीडॅक, पुणे (जीस्ट गट) ह्यांच्याकडून "यशोवेणू" आणि "यशोमुद्रा" असे दोन TTF युनिकोड टंक तयार करून घेतले आहेत. दोन्हीही टंक खूपच सुंदर आहेत. ह्यांपैकी यशोवेणू हा Sans Serif, आणि यशोमुद्रा हा Serif टंक आहे. यशोमुद्रामध्ये बोरूने लिहिल्याप्रमाणे  अक्षरे दिसतात. जाडी कमी जास्त होऊनही अक्षरे ठसठशीत आहेत. पारंपरिक लेखनशैलीच्या फारच जवळ हे दोन्ही टंक जातात. आणि हे टंक कागदावर छापल्यावरही सुंदर दिसतात. हे टंक download करण्यासाठीचे दुवे खाली दिले आहेत.

IIT Bombay च्या प्रा. गिरीष दळवी यांनी बनवलेला "मुक्ता" (Mukta) हा Open Source टंक ही सुंदर समरेखा (जाडी न बदलणारा) Sans Serif टंक आहे. याची विनामूल्य वापराची Open Source आवृत्ती download करण्यासाठी खाली दुवा दिला आहे. याच टंकाची विनामूल्य नसलेली "एक टाईप (Ek Type)" आवृत्तीही (टिचकी मारा) खुप सुंदर आहे; मात्र या घडीला ती फारच महाग (₹ २१,०००) आहे.

जाता जाता
लिपी एकाच असली तरी लिपी लिहिताना भाषेप्रमाणे काही बदल होतात; काही वेळा हे बदल केवळ अक्षरांची वळणे बदलणे एवढ्या पुरतेच मर्यादित राहत नाही, तर काही अक्षरे अगदीच बदलतात. उदाहरणार्थ, पारंपरिक हिंदी मधील 'अ' हा संस्कृत नि मराठी मधील 'अ' हून खूप वेगळा असतो; तो बऱ्याचदा मराठीमधील 'प्र' सारखा दिसतो, चित्र क्र. ३ पहा. देवनागरीच्या "सहदेव (Sahadeva)" टंकामधे असा 'अ' दिसून येतो. हिंदी आणि मराठी मधील आठ हे अंक वेगळे असतात. इतकेच काय, तर मराठीमध्येच आपण डोकेफोड्या "श" ("श" शहामृगाचा ), व "ल" लिहिताना दोन प्रकारे लिहितो. टंक लेखकांना अशा सर्व बारकाईचा अभ्यास करावा लागतो. (आता या पैकी मराठीसाठीचे सरकारमान्य व सर्वमान्य श आणि ल आहेत का, असल्यास कोणते, हे तुम्ही शोधून पहा पाहू!). 
चित्र क्र. ३

भाषेप्रमाणे टंक बदलण्याचा अजून एक उदाहरण असे की संस्कृत टंकाचा ठसा एरवी जाड असतो नि अक्षरांचा आकारही मोठा असतो, तर त्यामानाने मराठी-हिंदीचे टंक पातळ नि लहान असतात. याचे टंकशास्त्रीय कारण असे देता येता की संस्कृतमधे संधी करून लिहीण्याच्या प्रथेमुळे शब्दांची लांबी आणि एकाच शब्दातील जोडाक्षरांची संख्या बर्याचदा प्रचंड वाढते. जाड आणि मोठा टंक असेल तर असे क्लिष्ट शब्द वाचणे सोपे पडते.

एकूणच चर्चेवरून आपल्या लक्षात आलेच असेल की टंक मुद्रीत भाषेचे सौंदर्य व वाचनाची सुलभता वाढवतो. मात्र दोन भाषा एकच लिपी वापरात असतील, तर त्यांच्या लिपींचे पारंपरिक वळण वेगळे असणे अगदीच शक्य आहे, किंबहुना तसे होतेच. त्यांमुळे एकाच लिपीसाठी दोन भाषांचे टंक वेगळे असणे शक्य आहे. किंबहुना टंकामधून त्या भाषेच्या लिपीचे पारंपरिक वळण जपले गेले किंवा त्या भाषेतील शब्द जास्त सुलभ झाले तर उत्तमच!

यादवकालीन, शिवकालीन व तत्पश्चात, जेव्हा मोडी ही मराठीची अधिकृत लिपी होती, तेव्हा मराठी देवनागरीचे वळण खूपच वेगळे होते. ती फार लयदार होती. शिवाजींच्या "राजमुद्रे"वर ते दिसून येते. अशा वळणाचा (digital) टंक निदान मला माहीत नाही. तुम्हाला माहीती असल्यास कळवा, आणि असा टंक नसेल तर तो बनवता आल्यास काय बहार येईल! मात्र हे काम खूप अभ्यासाचे आणि कष्टाचे आहे, हे नक्की!
चित्र क्र ४. मोडी ही मराठीची अधिकृत लिपी होती, तेव्हाचे मराठी देवनागरीचे एक उदाहरण* (तळटीप पहा)

केवळ लिपी दर्शवणाऱ्या टंकाची ही कथा! पूरक वाचनासाठी आणि संदर्भाखातर खाली काही लेख आणि चित्रफितींचे दुवे दिले आहेत. श्री. सुशांत देवळेकर यांनी देवनागरी युनिकोड टंक मोफत उतरवून घेण्यासाठीच्या दुव्यांचा संग्रह केला आहे, खाली त्याचा दुवा दिला आहे. मराठी आणि संगणक या संदर्भात त्यांनी बनवलेल्या संकेतस्थळाचा व चित्रफीत संग्रहाचा दुवासुद्धा भेट देण्याजोगा आहे; तोसुद्धा खाली दिला आहे.

जाता जाता एक गमतीदार किस्सा सांगतो. आपल्यापैकी बऱ्याच जणांना Comic Sans कधी ना कधी आवडला असेल (मला स्वतः लाही हा टंक आवडायचा). Microsoftने काही कारणास्तव बनवलेला हा टंक आहे. पण टंक बनवणाऱ्या संशोधकांच्या मते हा अतिशय वाईट आणि अशास्त्रीय टंक आहे. सर्व जाणकार या टंकाच्या नावाने शंख करत असतात.  तंज्ञच्यामते Comic Sans मध्ये भरपूर तांत्रिक चुका आहेतच पण "तात्विक" दृष्ट्याही तो फार उथळ आहे! पण गंमत अशी की जगातील सर्वात प्रसिद्ध टंकापैकी Comic Sans आहे! या विषयावरील Vsauce ची खालील चित्रफीत तुम्हाला नक्की आवडेल!
 
                                                         ∆  ∆  ∆

* तळटीप: हे छायाचित्र internet वरून घेतले आहे. जेथून घेतले, तिथे Copyright बद्दल काही सूचना नव्हती. हक्कभंग करण्याचा आमचा काहीही मानस नसून, तसे होत असल्यास निदर्शनास आणून द्यावे, छायाचित्र काढले जाईल.


ता.क.: श्री. सुशांत देवळेकर यांनी लेखातील काही उणीवा व लिखाणातील चुका दाखवल्या, त्या आता सुधारल्या आहेत. आम्ही त्याचे आभारी आहोत. त्यांनी दिलेले काही दुवेही खाली देत आहोत.

 दुवे:

०. दासबोधाचा दशक १९ मधील पहीला समास "लेखनक्रियानिरुपण"साठी दुवा:
http://www.dasbodh.com/2012/07/blog-post_8155.html

१. मुक्त (Open Source) आणि विनामूल्य असलेले यशोवेणू, यशोमुद्रा, संस्कृत २००३ आणि शोभिका मिळवण्यासाठीचे दुवे:
https://github.com/RajyaMarathiVikasSanstha/Yashovenu/releases

https://github.com/RajyaMarathiVikasSanstha/Yashomudra
http://www.omkarananda-ashram.org/Sanskrit/itranslator2003.htm
https://ctan.org/tex-archive/fonts/shobhika?lang=en

प्रा. गिरीष दळवी निर्मीत "मुक्ता" हा मुक्त (Open Source) आणि विनामूल्य टंक मिळवण्यासाठीचा दुवा
https://github.com/EkType/Mukta/releases

२. C-DAC ने यशोवेणू व यशोमुद्रा जाहीर केलेली बातमी
 http://www.cdac.in/index.aspx?id=pk_itn_spot866 

३. श्री. सुशांत देवळेकर यांचा देवनागरी युनिकोड टंकांचा संग्रह: 
https://sites.google.com/site/yunikodatunmarathi/tanka

४. श्री. सुशांत देवळेकर यांचे मराठी आणि संगणक संदर्भातील संकेतथळ:
http://vechak.org/

५. श्री. सुशांत देवळेकर यांचा मराठी आणि संगणक या संदर्भातील चित्रफीतीचा दुवा:
https://www.youtube.com/user/sushantdevlekar/videos

६. मंगल या टकाचे जनक प्रा. रघुनाथ कृष्ण जोशी यांच्यावरील एक मटा मधील लेख:
http://maharashtratimes.indiatimes.com/articleshow/2786346.cms

७. Vsauce ची Comic Sans वरील चित्रफीत:

८.Typeface आणि Font यांतील फरक सांगणारा लेख"
http://www.fastcodesign.com/3028971/whats-the-difference-between-a-font-and-a-typeface

९. श्री. सुशांत देवळेकर यांनी सुचवलेले दुवे:
लेख
मुद्राक्षरांचे सौंदर्यशास्त्र
http://www.loksatta.com/abhikalpa-news/a-font-is-the-combination-of-typeface-1214050/

एका अक्षराचे शवपरीक्षण
http://www.loksatta.com/abhikalpa-news/vernacular-font-formation-is-time-consuming-process-1252737/

पुस्तके
निर्णयसागरची अक्षरसाधना
http://www.dli.ernet.in/handle/2015/310269

देवनागरी मुद्राक्षरलेखनकला
http://www.dli.ernet.in/handle/2015/448743

दृक्श्राव्य सामग्री
मुद्राक्षरविद्येवरील काही व्याख्याने
http://www.dsource.in/course/digital-typography-1

साधने
देवनागरी टंकांविषयीचे शोधसाधन
http://dsquare.in/devft/en/index.php

टंकांची दृश्य वैशिष्ट्ये तपासण्याच्या चाचण्या
http://www.impallari.com/testing/index-devanagari.php

१०. गणपत कृष्णाजी पाटील यांवरील एक लेख
http://www.loksatta.com/daily/20090224/mv04.htm

११. गुगुलचे काही टंक उतरवून घेण्यासाठी दुवा
https://fonts.google.com/?subset=devanagari

अरे हो! हा लेख गणिताशी कसा संबंधित आहे? "माझा गणिताची बोलू कवतुके" वर का टाकलाय, हे सांगायचंच राहीलं की! तर तो (बादरायण) संबंध असा की LaTeX शिकत असताना मी font या प्रकरणात होतो नि तेव्हा कुतूहल चळावलं म्हणून हे वाचन केला होत!! त्यातही LaTeX देवनागरी शिकताना देवनागरी टंकाशी बरीच बाचाबाची झाली होती! या सर्वांची ही निष्पत्ती!

Sunday, June 19, 2016

गणिती नि त्यांची कुंडली- एक अभ्यास


       
       
 फार पूर्वी, २०१०च्या जून-जुलै मध्ये, लिहिलेला एक विनोदी लेख. मूळ  लेख इथे टाकला होता.
या लेखामधील गणित चुकीचे असण्याची शक्यता फारच कमी आहे, ज्योतिषविषयक संकल्पना चुकल्या असण्याची पूर्ण खात्री मात्र मला आहे. ऐकिवातील ज्योतिषविषयक माहितीवर हा लेख बेतला आहे. केवळ मनोरंजन आणि गम्मत मानून वाचवा. आमच्या काही मित्राच्या मते लेखन शैलीवर पुलंचा प्रचंड प्रभाव जाणवतो. हे मी अगदीच मान्य करतो. आणि फार विचार करूनही या लेखातून पुलंचा प्रभाव कसा काढायचा हे मला अगदीच कळलं नाहीये. पण, साहित्य हे माझे क्षेत्र नसल्याने आणि पुलंबद्दल फार आदर नि प्रेम असल्याने आताशा हा प्रयत्न मी सोडून दिलाय!

या लेखामध्ये काहीच मिरच्या नाहीत. हाती चहाचा पेला घेऊन वाचा!

  गेले काही दिवस ज्योतीषशास्त्राशी, या न त्या कारणाने बराच संबंध येत होता. आणि एक दिवस एका उच्च शुद्ध 
गणित शिकणार्या मित्रासोबत (तो उच्च शुद्ध गणित शिकतो म्हणजे हायर प्युअर मँथेम्याटिक शिकतो, प्रस्तुत प्रकार काय आहे याची लेखकासही पुरेशी कल्पना नाही, परंतू काहीतरी लई भारी असावे अशी समजूत आहे!) गप्पा मारण्याचा योग आला. त्याच्या सोबत बोलत असता इतरही उ. शु. . शि. लोकांबाबत ऐकावयास मिळाले नि उगाच या लोकांच्या पत्रिकांचा अभ्यास सुरु केला. परंतु, प्रस्तुत अभ्यास करताना लेखकाच्या दृष्टोत्पत्तीस काही खरेच जबरदस्त योग नि ग्रहस्थिती आल्या ज्या या सर्वच उ. शु. . शि. लोकांबाबत समान होत्या. बर्याच ज्योतीषशास्त्र्यासोबत चर्चा विनीमय केल्यानंतर, असे मत पडले की या स्थिती साडे पंचावन्न लाख ब्याण्णव हजार आठशे एकोणीस लोकांपैकी एकाच मनुष्याच्याच पत्रिकेत दिसून येतात नि ज्यांच्या पत्रिकेत या दिसतात ते उ. शु. . शि. लोक होतात! (वरील आकडा हा एका हायर प्युअर स्टँटिस्टीक करणार्या मित्राने बर्याच अभ्यासांती सुचवला आहे). प्रस्तुत लेखात, लेखक आपले गणित्यांविषयीचे ज्योतीषशास्त्रविषयक मत मांडण्याचा प्रयत्न करीत आहे.
         गणित म्हणताच सामन्यतः लोकाच्या पोटात गोळा येतो. मासनशास्त्रामधे तर गणिताची भीती असा एक मानसिक आजाराचा प्रकारच आहे! त्यमुळे उ. शु. . शि. लोक (बहुतांशी) मेष राशीचे असून त्यांना मानसिक विकार झाल्याने ते गणित शिकतात असा आमचा पहिला कायास होता. अथवा गणितासारख्या बलाढ्य शत्रूसोबत (ज्या शत्रूने सर्वांची मारणार्या आमच्या पुलंनाही सोडले नाही) लढणारे लढवय्ये असतील अशी आपेक्षा होती. पत्रिकांचा अभ्यास करून असे दिसले की भौगोलिक पातळीवर त्याचे वितरण झाले आहे. ते असे, उत्तर भारतामध्ये (उदा. बंगाल राज्य) गणिती पहिल्या प्रकारात मोडतात नि दक्षिण भारतातील गणिती दुसर्या प्रकारात येतात. महाराष्ट्रासारख्या मध्यभारतातील गणित्यांमधे दोन्ही कारणे कमीअधिक प्रमाणात सापडतात. त्यातही पुण्यातील गणिती हे कशातच नसून त्यांची तिसरीच क्याटेगरी आहे असे आढळले. आम्ही महाराष्ट्र नि पुणे अशा दोन ठिकाण्याच्या गणित्यांबाबत बोलू. तत्पुरवी एक खुलासा, पुण्यातील गणिती म्हणजे पुणेकर नव्हे. पुण्यातील गणिती म्हणजे खुद्द पुणे, मुंबई, रत्नांग्री अथवा चिपळूण सारखे नाकात बोलणारे कोंकणी गाव वा सातार्याजवळील कोणतेतरी दणकट नाव असणारे गाव अशा ठिकाणाहून फर्ग्युसन काँलेज,पुणे येथे अथवा शि.प्र. मंडळींचे एस्.पी. काँलेजमध्ये किंवा फारच वेळ पडली तर पुणे विद्यापीठात बी. एस्सी. वा एम्. एस्सी. केलेले लोक होत
 
        गणितासारख्या दणकट विषयाला तोंड द्याचे म्हणजे यांना युद्धदेवता प्रसन्न असणे गरजेचे आहे. त्यामुळे यातील सर्वांचाच मंगळ कडक असतो. जितका मंगळ कडक तितके हे पुढे जातात. मंगळामुळे याचा अपिअरन्स हा बराच खमक्या असतो. ते बी, एस्सी. प्रथम वर्षात बरेच एकलकोंडे, भितीदायकरीत्या शांत परंतु विद्वान वाटतात.सुरुवातीच्या काळात लोकांशी फारसे न बोलणे, लेक्चरला मास्तरला कळणार नाही अश्या बौद्धिक अर्ग्युमेंट देणे, आयटम म्हणवल्या जाणार्या मुलीकडे ढुंकूनही न पाहणे, सर्वाना झोप आणणार्या रिअल अँनालिसीस सारख्या विषयाला थिअरम लिहून होण्यापुर्वीच प्रूफं देणे, सोपे असल्याने सार्या वर्गाला आवडणार्या प्लेन जिओमेट्रीसारख्या विषयास "ट्रिव्हीअलच आहे...!” असे काहीतरी संबोधणे असे प्रकार केल्याने पहिल्या वर्षी यांच्याभोवती एक गूढ विद्वत्तेचे वलय निर्माण होते. यांचा बुद्धीदाता गुरु मंगळावर बराच अंकुश ठेवण्याचा प्रयत्न करतो, ज्याचे फलस्वरूप हे लोक केवळ बौद्धिक मारामारीच करतात. या दोन टोकाच्या ग्रहांमध्ये एक मजेशीर चढाओढ चालू असते. अक्कलवान गुरु यांच्या बारावीच्या अखेरीस कायमच बलवान ठरतो (कारण अजून सापडले नाही), ज्यामुळे हे लोक "आपण फिजीक्स करुयात" असा खुपच नेटका नि व्यवहारीक निर्णय घेउन फर्ग्यसन वा एस्.पी. मध्ये येतात. मात्र बलवान नि कुरापाती मंगळास दिड-एक वर्षे स्टिफन हाँकिंगच्या पुस्तकातील सापेक्षतावाद, पुजकसिद्धांत व दोरीसिध्दांत (स्ट्रिंग थिअरी) यांशिवाय काहीच भांडायला न मिळल्याने तो यांना गणिताकडे आकर्षित करतो नि यांची दशा सुरू होते. साधारण सेकंड ईयरच्या मध्यापासून हे लोक फिजीक्सच्या क्लबमध्ये बसून तिथल्या लोकांना काही फिजीकल फिनोमिनोन आईनस्टाईनलाही झीट आणेन अशा अगम्य गणिती भाषेत "एक्सप्लेन” करतात. हा प्रकार दोन- तीनदा घडला की त्यांना आपल्या "वेगळेपणाची” जाणिव होते नि मग ते फिजीक्सचा नाद सोडून, मँथेम्याटिक डिपार्टमेंटच्या कोण्या फेमस असणार्या (म्हणजे ज्यांचे लेक्चर सेमिस्टरच्या अखेरीस हाउसफुल्ल असते नि शेवटापर्यंत एक किंवा दोनच जण शिल्लक राहतात, ज्यातील एकजण फर्स्ट ईयरला रुडीनचे पुस्तक वाचू लागतो नि सेकंड ईयरला त्याला ते कळू लागते) अशा प्राध्यापकांच्या सोबत बराच काळ व्यतीत करू लागतो.
       
       अशा माणसाची स्त्री राशी असेल, म्हणजे वृषभ, कन्या, मीन किंवा तुळेसारखी एखादी सौम्य रास असेल, तर ह्यांना मित्र होतात. आयुष्यतील काँलेज जीवनातील अमुल्य क्षण हे डिपार्टमेंटच्या लायब्ररीत बसून १९६० सालातील बुर्बाकी नामक प्राण्याच्या अगम्य भाषेतील नि हायरोग्लिफी नामक ईजिप्शिअन चित्रलिपीस लाजवेल अशा लिपीत लिहीलेल्या पुस्तकातील 'पहिले पान' वाचण्यासाठी खर्ची घालू लागतात. वरील फेमस असणार्या मास्तरसोबत बोलत असताना त्याच्या तोंडातून ज्या ज्या जर्मन, ईंग्रज वा अमेरीकन गणित्यांची नावे बाहेर फेकली गेली आहेत, त्या त्या गणित्यांची पुस्तके एकलकोंडया लायब्ररीत जाउन उत्खनन करून शोधून काढतात. त्यातींल गूढ भाषेतील मजकूर एखाद्या कोर्या पानावर उतरून काढू लागतात. यांचा प्रेमग्रह शुक्र स्वस्थानी असेल तर, इथे लायब्ररीत हे कधी कधी न्हाणीघरातून ओरडत आलेल्या आर्किमीडीजसारखे नाचतात, ओरडतात - गणिताच्या प्रेमामुळे...! चुकून कोणी मित्र असणारा मनुष्यप्राणी तिथे असलाच, तर त्याने पृच्छा केल्यावर "काय भारी जिओमेट्रिकल इंटरप्रिटेशन दिलेय ह्याने, ह्या अँबस्ट्रँक्ट आयडियेचे... मला कधी वाटलेच नव्हते असा विचार करावा.. तरीच लेकाचा इतका महान झाला... बाप माणूस रे, बाप माणूस..!!". यात वाक्यात त्याने कोणाचा उद्धार केला आहे की  कौतुक केले आहे, हे आपण ठरवू नये, ते शुक्राने काढलेले प्रेमाचे उद्गार आहेत. तेच पुस्तक, त्याच टेबलावर बसून हे लोक महिनो न् महिने वाचतात. कोर्या कागदावर काही खाणाखुणा करतात. (थोडे बाजून येऊन, या शुक्राच्या टोकाच्या गणितप्रेमाचा एक किस्सा असा की - आमच्या एका इतिहास शिकणार्या एका मित्राला चुकून असा एक कागद कोण्या गणित शिकणार्या मित्राच्या खोलीत हाती लागला होता. त्याने तो ऐतिहासीक दस्तैवेजाची प्रत असावी असे वाटून तो ढापला नि दोन दिवसांनी तो "काय सुंदर कविता आहे प्रचीन मोहेंजोदडो लिपी मधली, रामायण हे मुळात वाल्मिकीने लिहीलेच नव्हते याचा हा जिवंत पुरावा आहे, कुठून काँपी केलेस हे..." असे काहीसे ओरडत, त्या गणिती मित्राच्या खोलीवर आला नि तो बाहेर आला तेव्हा त्या दोघांतील "बौध्दिक चर्चा" त्याच्या डोळ्यावर, गालावर नि सदर्याच्या ऐतिहासीक वाटणार्या बटणांवर स्पष्ट दिसत होती.) 

    इतर लोक मल्टिप्लेक्समधे नव्या इंग्रजी सिनेमातील भारी स्टंट पाहत असतात वा नाजुक हिराँईणीच्या जीवणीचे निरीक्षण करीत असतात, तेव्हा हे लायब्ररीतल्या एकलकोंडेपणाला मिठ्या मारत, एखाद्या अल्जेब्रोजिओमेट्रिक कल्पेनच्या पाप्या घेत असतात. असा हा यांचा स्वस्थानीचा शुक्र. फावल्या वेळात मित्रासोबतकटिंग चहा मारत हे लोक काँलेज जीवनातील शिल्लक थोटके उचलतात नि आयुष्यभर या थोटकांचे वर्णन करीत "काय रे मजा करीत असू ना रे आपण तेव्हा...!!” अशी वाक्ये मारतात. यांच्या हट्टी मंगळामुळे यांना या कालावधित फिजीक्स, केमेस्ट्री, स्टँटिस्टीकस्, ईंजिनीआरींग वा इलेकट्राँनिक्स अशा विषयांचा राग येऊ लागतो. एक फार महत्वाची बाब अशी की पुरूषी ग्रहांच्या प्रभावाखाली असल्याने ह्या लोकांना बायोलाँजी सारखे बायकी विषय अगदीच डोक्यात जातात. शिवाय, याच पुरूषीप्रभावामुळे उ. शु. . शि. लोकांत मुली/ स्त्रीया फार कमी आढळतात. त्या असल्याच तरी एकतर त्याना हे क्षेत्र पावत नाही वा सर्वसामान्यजन त्यांना स्त्री म्हणायला धजवत नाहीत (रेफरंस- एमी नाँयदर नामक (स्त्री) गणितीचा कुठलाही फोटो)! परंतु, सोफिया कोवालेस्की सारख्या सुंदर गणितीयुवतीची पत्रिका जरा गोंधळात पाडणारी आहे, त्यावर अभ्यास चालू आहे.

     तथापि या लोकांचा बुध नि गुरू यांच्या मंगळाने केलेल्या काबाड कष्टांचे फळ यांना अखेरीस देतो नि हे लोक एखाद्या ईंन्स्टीट्युट आँफ नँशनल आँनर मध्ये बरेच यश संपादन करून दाखल होतात. यांचा आपली भाषा, पुणे, आपले शिक्षक, आपले महाविद्यालय (जे एकतर फर्ग्युसन किंवा एस्. पी. असते) यांचा बराच अभिमान असतो. यांना पुलंसारखे मराठी साहित्यिक जीवापाड आवडतात. ईंग्रजीत यांची आवड शेरलाँकच्या साहसकथा वा पी. जी. वुडहाउससारखा १८००शे च्या काळातील लेखक असतो. हे नवे सिनेमे पाहत नाहीत. भर फर्ग्युसनच्या रस्त्यावर सकाळी दहाच्या पुण्यघटिकेला बंडी नि काका लोकांची काँटन जीन्स्, वा अमेरिकेतील कोणताही स्कँलर घालत असेल असा पोषाख किंवा यांचे आदर्श असणार्या प्राध्यापकाप्रमाणे फुलबाह्यांचा मास्तरी शर्ट घालून ह्रितीक रोशनलाही लाजवेल अशा आत्मविश्वासात आजूबाजुच्या स्वर्गसुखाकडे अजिबात ध्यान न देता चालत असतात. यावेळी यांना "काय रे, काय चालू आहे?” असा प्रश्न विचारला असता "काल सरांनी दिलेल्या सेट आँफ ईनफाईनाईटली डिफरंशियेबल काँम्प्लेक्स व्ह्याल्यूड फंक्शनस् आँन क्लोज्ड ईंटरव्हल झीरो टू वन वरती एखादी सेन्सिबल कंम्प्लिट मेट्रीक त्याचे व्हेट्कर स्पेस स्ट्रक्चर डिस्ट्राँय न होउ देता टाकता येतीये का,,,,,,, ह्याचा विचार करतोय...!!!!” असले भन्नाट उत्तर खणखणीत पुणेरी आवाजात देऊन प्रश्नकर्त्याला नि आजूबाजूच्या रंभा-मेनकांना एका क्षणात झीट आणू शकतात! पण याचा अर्थ ते भाव खातात असा नसतो. यांच्या गुरुच्या विद्वत्तेमध्ये नेपच्युनचा एक लहान मुलाचा भाबडा भाव दडलेला असतो. त्यांना विद्वत्तेचा भाव खायचा नसतो. गणिताप्रमाणे दिलेल्या प्रश्नाचे खरे उत्तर ते देतात. त्या उत्तरात अहंपणाचा दर्प कमी सत्यवादीपणाच जास्त दडलेला असतो. ह्या सत्यवादीपणामागे नेपच्युनचा हात किती नि गणितामुळे अंगी बाणलेला खरेपणा किती हा गोंधळात टाकणारा प्रश्न आहे. मात्र हा खरेपणा त्यांच्या सामाजिक आयुष्यत बराच गोंधळ उडवतो. ह्यांना एखादी मुलगी आवडली तर "मुलगी हे नाजुक प्रकरण असते, तिला खुप सांभाळून हाताळून मग प्रेमात पाडायचे” असला मित्रांनी दिलेला मंत्र याना कधीच पटत नाही. एखाद्या थिअरमचा प्रूफ लिहावासे ते थेट जाऊन "माझे तुझ्यावर प्रेम आहे, तुझे आहे का..” किंवा "माझ्याशी लग्न करशील का...” असा बोबडी वळवणारा प्रश्न विचारतात. स्वाभाविकच तिथल्या तिथे नाही हेच उत्तर मिळते नि दोन दिवसात पठ्या "ठिकाय, हे थिअरम चुकीचे होते...” असे म्हणत नाँर्मललाही येतो! “लाँ आँफ एक्सक्लुडेड मिडल” भोवती फिरणारे हे आयुष्य!! 

     यांचा शनी फारच मजेशीर वागतो. तो कारण नसताना वैर असणार्या गुरूसोबत कित्येकदा युती करतो. शनि म्हणजे सत्यवादीपणा नि साधेपणाचे प्रतिक. त्यात त्याला गणिताची साथ. मग काय विचारता काय घडते! अशा युतीच्यावेळी फार मजेशीर प्रसंग उद्भवतात. जसे, यांचे नि फिजीक्सच्या किंवा इलेकट्राँनिक्सच्या मास्तरचे पटत नाही. आता ही युती यांना इतरांप्रमाणे गप्प देत बसू नाहीत. नेमके प्रँक्टिकलच्या आदल्या दिवशी त्या मास्तरला जाऊन "तुम्हास इलेक्ट्राँनिक्सच काय पण साधा ओहमचा नियमही कळत नाही” किंवा "माझ्या फिजिक्सवरून मँथला शिफ्ट होण्याला तुमच्या सारखे फिजिक्सचा "एफ्”ही न कळणारे शिक्षक जबाबदार आहेत” असले कातील डायलाँग मारतात. आणि दुसर्या दिवशी, हाच प्राध्यापक प्रँक्टिकलला येतो! विषय किंवा वरील वाक्य बोलायची वेळ चुकली तरी वरीलपैकी एखादे तरी वाक्य एकदा तरी एखाद्या तरी प्राध्यापकासमोर यांनी म्हटलेले असतेच. परंतू येणार्या संकटातून गुरु यांना नक्की वाचवतो.ह्या शनी-गुरु युतीचा त्रास कधी कधी ह्यांच्या आजूबाजुच्यांनाही भोगावा लागतो. सामान्य माणसे ज्याला भांडण म्हणतात, त्या प्रकारात ह्यांना घेतलेच तर हे ज्या गटात आहेत त्याच गटाला ही युती भोवू शकते.(हे गणिती लोक ज्याला भांडण म्हणतात, तो जरा वेगळा प्रकार असतो. इंटिग्रेशन म्हणजे “एरीया अंडर कर्व्ह” असे एकल्यावर हे जे करतात, त्या भांडण म्हणू शकता, अस्तु) म्हणजे तुम्ही याला आपला मित्र म्हणून घेतले नि तुम्ही समोरच्या आडदांड पोराला धक्का दिला नाही, असे समजावून सांगत आहात. तर फार फार वेळाने हा अगदी वैतागून मध्ये येऊन, संताप रोख अत्यंत संयमाने म्हणेन "हे पहा, तुम्हाला जर शाब्दीक चकमकीतून काहीच निर्णय घेता येत नसेल, तर कृपया असे उभे राहण्यापेक्षा पुढील पाउल उचला. एकतर शारीरिक हमरितुमरिवर या किंवा आपण सारेच घरी जाऊयात!”... आणि असा संवाद झालाच तर पुढील प्रसंगाची कल्पनाच केलेली बरी! किंवा तुमच्या प्रेयसीच्या घरी तिच्या खडूस बापासोबत लग्नाबाबत बोलण्यासाठी तुम्ही यांना नेत असाल, तर आधी खातरजमा करुन घ्यावी की यांच्या कोणत्या ग्रहांची युती असून त्यातील कोणता ग्रह प्रभावी आहे. जर गुरु-मंगळ युती आहे, गुरू प्रभावी आहे नि तुम्ही या मित्रास सांगितले आहे की "काहीही हो, लग्न जमलेच पाहीजे” तर तुम्ही नशिबवान आहात. कारण मग याची विद्वत्ता, योग्यवेळी दिसणारी कठोरता नि तुम्ही सांगितलेला "एक्सपेक्टेड रिझल्ट” यांचा असा काही मिलाफ होईल की रिटायर्ड, कडक मिशांचा कर्नल मराठेही लग्नास हो म्हणेन! पण तेच गुरु-शनी असा बेत नि शनी मजबूत आहे व तुम्ही जताना वैतागून म्हणाला आहात "साला टकला समजतो काय स्वतःला... अरे, ह्यची पोरगी काय एकटीच आहे काय मला... अगदी नारायणात गेलो तर शंभर पोरी आय लव्ह यू म्हणतील...”....  तर हा प्राणी पोरीच्या बापाने तिसर्यांदा नाही म्हटले की म्हणेन "तुम्ही विचार करून नक्की नाही म्हणताहात..?”
         “मग काय अविचार करून याला पोरगी देऊ..?”
         “ठिकाय मग, वश्या सोड रे.. तूच म्हणालास ना मघा नारायणात शंभर पोरी तुला हो म्हणतायेत, सोड काय अडलेय अशा जुन्या विचारांच्या लोकांवाचून तुझे... कोणीतरी रँशनल विचारांचे कुटूंब पाहून, नीट विचार करून आयुष्याचा हा निर्णय घे!”..........
........ तर हे "रँशनल”, “जुन्या विचारांचे लोक” असे वाक्प्रचार जुळवणे हे गुरूचे काम नि सरळपणे आडमार्गी न जाता तुम्ही सांगितलेल्या 'लेमा' चे अँप्लिकेशन करणे नि थिअरम प्रुव्ह करणे हे ठेच लावून घेण्याचे शनीचे काम!  पुन्हा एकदा, दोष तुमच्या मित्राचा काहीच नाही!

     तर असे हे सरळमार्गी लोक कित्येकदा अचानक न समजण्या इतके अँढव्हान्स वागतात. अशा वेळी गोंधळायला होते. म्हणजे, अचानक ते डिस्कोमधे जातील किंवा एखादा नवा मँचिग टी-शर्ट नि छानशी जीन्स घालून खरेच छान दिसतील (!), एखादा महागडा मोबाईल घेतील. पण, अशा वेळी गोंधळण्याचे कारण नाही. या वेळी समजून घ्यावे की यांची गुरुची महादशा सुरू झालीये. ते अशा वेळी जुन्या थिअरी टाकून नव्या थिअरी वाचू लागतात. पुस्तके सोडून "अमेरीकन मँथेम्याटीकल मंथली” मधील नवे पेपर वाचू लागतात. त्यांना समाजात आपण वावरण्याची गरज आहे असे निष्कारण वाटू लागते. लेक्चरमधे ते गणितातील जुन्या कल्पनावर टिका करतात. सर्वांत धक्कादायक म्हणजे ते फिजीक्स-इंजीनिआरींगच्या लोकांना मान देऊ लागतात! (पण याचा अर्थ असा नाही की त्यांचे ओचकारे काढणे थांबवतात). या गणिताच्या लोकांचे साडेतीन मुहुर्तही असेच नवलाईपूर्ण असतात. यांचा गुरुपुष्ययोग म्हणजे ज्या दिवशी हे "फंक्शन” ऐवजी "फंक्टर”, “सेट” ऐवजी "क्याटेगरी” नि "म्याप” ऐवजी "मँर्फीझम्” असले काही शब्द बडबडू लागतात. या वेळी यांचा पूर्ण कायापालट होतो. या योगानंतर पत्रिका कशी बदलते नि कोणता ग्रह कसे काम करतो, हे आमच्या कित्येक अनुभवी, जाणकार ज्योतीष मित्रांनाही सांगता आलेले नाही. (स्वाभाविकत:) पुण्याचे असणारे प्रसिद्ध ज्यो.विशारद दामोदर नरहरपंत चिरपुटकर, हे सध्या या विषयावर काम करीत आहेत, असे नुकतेच कळलेय.  

या गणित्यांना मंगळाची बाधा फारशी होत नाही. झालीच तर, एखादे फंक्शन कंटीन्युअस आहे का, असा वाद हे आपल्या सोबत्या सोबत घालतात. नि त्याच्याशी, मागे सांगितलेल्या प्रमाणे "भांडण” करुन दमतात, तेव्हा रात्री झोपताना दोघांना एकाचवेळी जाणवते की ते मुळी "फंक्शनच" नाही. मग एसेमेस करुन, तो वाचत, दोघे सुखाने झोपतात. आपण ओळखलेच असेल की दोघांचीही मंगळाची बाधा चालू होती. शनी यांना काही करू शकत नाही. कारण, एरवीच बापडे कोणत्या ना कोणत्या प्रश्नावर काम करीत असतात. शनिमहाराज काय नवा प्रश्न उभा करणार! परंतु, कोणाला झालाच खुप त्रास तर तो असा होतो- आठवडाभर खुप काम करून एखादा प्रश्न सोडवावा नि तो मित्राला सांगताना तीन तासाने कुठे तरी छोट्या पाय-π एवजी मोठा पाय- П लिहिलाय असे लक्षात येउन मनःस्ताप होतो. पुढे हीच घटना अल्फा, बीटा,... यांबाबत घडते. शनिमहाराज किती रुष्ट आहेत यांचे परिमाण रोमनमधील किती अक्षरे चुकलीत, हे आहे. यांना राहू-केतू सतावत नाहीत. उलट एखाद्या राहू-केतूने त्रास द्यावयाचा ठरवला, तर अशा माणसाची मैत्री यांसोबत होते, त्याच्या लग्नाच्या वाटाघाटी हे लोक वरिल प्रमाणे "गुरु-शनि युती” असताना करतात. किंवा एखाद्यास कडक शनि असल्यास गणिताच्या न सुटलेल्या पेपराचा तिसरा अटेम्प्ट करताना, परिक्षेच्या आदल्या रात्री आपल्या जवळच्या गणिती मित्राकडे जातो. हा गणिती मित्र त्याला परीक्षेसाठी लागणार्या गोष्टींमधील इन-साइट सांगतो, त्यांमागील प्रेरणा नि विविध इंटरप्रीटेशनस् आख्खी रात्रभर सांगतो. आणि परीक्षेसाठी लागणारे काहीच पहायला न मिळण्याने एरवी त्याला जी सुत्रे वा सिद्धता आठवत असतात, त्यासुद्धा तो यावेळी परीक्षेपुर्वी विसरलेला असतो.
    गणितीलोकांना सर्वांत दुःसह ठरू शकणारी (नि आपणास विनोदी ठरू शकेन) अशी महादशा म्हणजे, शुक्राची महादशा! तो तर गुरुच्या वा नेपच्युनच्या घरात शिरला, तर उत्तमच. अशा माणसाचा मग प्रेम विवाह होतो. मुलगी शोधण्याची यातायातही पडत नाही, त्याची बायको ही त्याची विद्यार्थीनी असते. शनिची कृपा झाली तर ती परदेशी असते. मात्र ती या माणसाचा त्रास आयुष्यभर काढू शकते. तिला गणित कळत नाही, मात्र आपला प्रियकर वा पती काहीतरी महान कार्य करतो आहे नि आपण त्यास योगदान द्यावे या विचाराने ती त्याची कच्च्या कामाची सारी कागदपत्रे जपून ठेवते. त्याचे कपडे स्वतः निवडते. रोज त्याच्यासोबत भांडणे करून त्याचा मंगळाचा त्रास कमी करते. त्याची बडबड अख्खा रस्ताभर ऐकून घेते, तेही स्वतः गाडी चालवत असताना अपघात न होऊ देता. ती सारेकाही निमूटपणे सहन करते! मात्र तोच शुक्र शनि वा राहू-केतुला जाउन मिळाला की मात्र इतर वेळी सुंभासारखे पडून असणारे हे ग्रह आपला प्रभाव दाखवू लागतात! हे शक्यतो या लोकांच्या तरूणपणात घडते. कारण नसताना कोण्या मुलीच्या प्रेमात पडतात. ती शक्यतो आर्टस्, बायो किंवा इंजिनीअरींगची असते. ह्या मुलीला आधी कमीत कमी दोन वर्षे तरी हा गणिती ओळखत असतो किंवा बालपणापासूनही ओळखत असावा, नि अचानक ही जाणीव होते. शुक्र जेवढा बलवान, तेवढे हे त्या मुलीपासून दूर असतात. दशा संपण्याच्या अखेरच्या काळात ते ह्या मुलीकडे जातात नि तेव्हाच तिच्या प्रियकराचा फोन आलेला असतो, तो अमेरीकेहून किंवा बेंगलोर-मैसूर मधील नामवंत कंपनीतून बोलत असतो. ती त्याला बर्याच गोड गोड नावांनी संबोधते. तरीही आपले घोडे पुढे रेटत फोन ठेवताच तो तिला उपरोधृत वाक्यांपैकी एखादे वाक्य म्हणून दाखवतो. त्याच्या निरागस चेहर्याकडे पाहत ती बालिका आपण कसे त्यास खुपच चांगला मित्र म्हणुन पहातो, वगैरे, वगैरे समजावून सांगते. "तुला, माझ्याहून कोणीतरी खुप चांगली नक्की भेटेन ” असे शनि (अथवा रा-के) तिच्याकडून वदवून घेतात. असा माणूस काही काळ फार अघोरी गोष्टी करतो. तो जर रिमानची भुमिती शिकत असेल तर काही काळ कम्युटेटीव्ह अलजेब्रा करु लागतो, तेही मात्सुमुरा वा बुर्बाकीच्या पुस्तकातून, तो जर नंबर थिअरी करत असेल तर डिफरंशिअल ईक्वेशन्स वाचू लागतो, क्याटेगरी थिअरी शिकणारा असेल तर अचानक कम्प्युटर सायन्सची पुस्तके वाचू लागतो, अल्जेब्राईक जिओमेट्रीवाला फंक्शनला अँनालिसीस वाचू लागतो, आणि तत्सम प्रकार. मात्र शुक्राची दशा संपताच पुन्हा सारे काही जागेवर येते. एक सल्ला असा आहे की एरवी तुम्हाला जर कोणी मुलगी आवडत नसेल तर ती सोबत असताना एका गणितीमित्रास बोलवा. तो नक्कीच तिला असे जेरबंद करेन की पुन्ह्यांदा ती दिसल्यास ह्या मित्रांचे नाव काढा नि ती खात्रीने पळून जाईल!

     अस्तु, या लोकांवर सरस्वतीचा वरदहस्त असतोच. आपला विश्वास बसणार नाही, मात्र, लक्ष्मीचाही असतो. मात्र,यांचा बुध कायमच लक्ष्मीकडे कधी ढुंकूनही पाहत नाही! नेपच्युनने लक्ष्मी वा प्रसिद्धी ओढून आणली की शनी त्याला दारातील मरतुकडे कुत्रे असल्याप्रमाणे हाकलून लावतो. स्वतः बिलगेट्सने येऊन मायक्रोसाँफ्ट सेव्हनची खरीखुरी करकरीत काँपी (फुकटात) भेट दिली वा अँपलने मँकपँड-प्रो (फुकटात) दिले तरी हे लोक अभिमानाने युबुंतु वा स्युस् असे लिनक्स वापरतील. विष्णुच्या आईनंतर (म्हणजे लक्ष्मीच्या सासूनंतर) लक्ष्मीला उंबर्यातच थांबवण्याचे सामर्थ ह्या लोकांत असते! या लोकांचे भौतिकशास्त्रज्ञांवरील- फिजिक्समधील माणसांवरचे प्रेम हा खरे तर एक स्वतंत्रपणे एक ग्रंथ लिहीता येईल असा मुद्दा आहे. पण इथे त्याचा फारसा उहापोह नको. जमल्यास भाग दोन काढू. मात्र एक फार महत्वाचे निरीक्षण नमूद करावेसे वाटते, तेसे की गणित्यांच्या अन् भौतिकशास्त्रज्ञांच्या पत्रिकेत आम्हास बरेच साम्य आढळून आले. पण काही ठळक फरक असे की, भौतिकशास्त्रज्ञ्यांच्या पत्रिकेत मंगळ बराच सौम्य असून, गुरु कायमच त्याला निष्प्रभ करतो. गणित्यांच्या मानाने यांचा गुरु कसाबसाच असतो. मात्र यांचा बुध नि नेपच्युन जबरदस्त असतात. एखादा गणिती वीस पाने लिहून काहीतरी करीन नि ते कळाले नाही म्हणून त्याला कोणी नोकरी देणार नाही असेही होईल. परंतु, त्याच शोधनिबंधाच्या पहिल्या पानावरील प्रस्तावना समजून घेउन भौतिकाच्या भाषेत छापली की एखादा भौतिकी नोबेलही सहजच मिळवीन! राबणे नि स्मार्ट वर्क यांना शोभणारे शब्द म्हणजे गणिती नि भौतिकशास्त्रज्ञ!

     लेखकाच्या अभ्यासानुसार, गणिताच्या लोकांचे भाग्य शक्यतो त्यांच्या अर्ध्या गोवर्या स्मशानात गेल्यावर लखलखीत उजळते. त्यांनी विसाव्या वर्षी केलेल्या कामाचा उलगडा होउन त्यांच्यावर पुस्तके, कादंबर्या लिहीले जातात, जाहीर सत्कार होतात, भरघोस शिष्यावृत्त्या मिळतात, नि या वेळी त्या त्याना परत करता येत नाहीत (असा अनुभव आहे). त्यांच्या कामाचा वापर करून बरेच शोध लागतात. प्रत्येक पत्रकार असा शोध वापरून बनवलेले यंत्र संभाळत हाच प्रश्न विचारतो की तुम्ही जे केलेय त्याचा नेमका वापर काय! अशावेळी त्याचा सरळमार्गी शनी शक्यतो असे काही वदवून घेतो- "मी जे केले ते मला आवडले म्हणून केले. त्याचा कुठे वापर व्हावा अशी माझी मुळीच इच्छा नव्हती. झालास तर सोबानोव्हस्कीचे कंजक्चर सोडायला व्हावा अशी मनिषा बाळगली होती, ती काही पुर्ण झाली नाही, पण त्या इंजीनिअर की फिजिक्सच्या लोकांनी कुठेतरी ते वापरलेय, असे ऐकीवात आलेय...” त्या पत्रकाराला कोण सोबानोव्हस्की हे माहित नसते, त्याचे कंजक्चर काय, किंबहुना "कंजक्चर” कशाशी खातात हेही ठाउक नसते. त्याला फक्त हेडलाइन मिळते "पुन्हा एकदा गणित फिजीक्सवर गडगडले..!!!” 

प्रस्तुत लेखकानेही काही काळ गणित नावाचा प्रकार शिकण्याचा प्रयत्न केला होता. तेव्हा त्यास असे जाणवले की ही माणसे रोखठोक बोलतात, नको तिथे संयम नसल्याप्रमाणे जे वाटले ते बोलून जातात, पण ते कोण्या ग्रहाच्या प्रभावाने नाही तर गणिताच्या खरेपणाच्या प्रभावाने होत असावे! त्यांचे आयुष्य कशानेच बांधलेले नसते, सत्यसंशोधनात जे हाती लागेल, त्या थिअरीला कुरवाळत चायायचे नि तेच निसर्गाचे खरे रूप असे म्हणून जगायचे, हा यांचा स्वभाव! बोलताना समोरच्या व्यक्तीच्या डोळ्यात पहावे, कपडे चष्म्याला सूट होतील असेच घालावे, असली खोटी बंधने आपणा सारख्यांसाठीच. ह्यांना बोलताना दिसतो तो सृष्टीचा नियम.. हाती कागद-पेन लागला की अंगीच्या वस्त्राचे अस्तित्व विसरून जावे ते यांनीच... खरंच आयुष्य जगतात तर हे संपत्तीच्या खोट्या मोठेपणाला न जुमानता समीकरणातील १/२ चा फँक्टर कुठून आला, हे शोधण्याला खरे सुख मानणारे हे नियतीने बनवलेले बिलंदर कलावंतच ..!!!






(The picture are taken from internet, The author does not intend to break any copyright. Please notify the author (say by commenting on the post) to remove the picture(s) if necessary.)